Phân Loại Rác Thải Y Tế: Hướng Dẫn Chi Tiết Theo Thông Tư 20/2021/TT-BYT

Phân loại rác thải y tế đúng cách không chỉ là một yêu cầu pháp lý bắt buộc mà còn là một trách nhiệm sống còn để bảo vệ sức khỏe của nhân viên y tế, bệnh nhân, cộng đồng và môi trường. Một sai sót nhỏ trong quá trình này có thể dẫn đến những hậu quả khôn lường. Bài viết này, dưới góc nhìn của một chuyên gia về quản lý chất thải, sẽ hệ thống hóa các quy định trong Thông tư 20/2021/TT-BYT của Bộ Y tế một cách rõ ràng và dễ hiểu nhất, giúp bạn nắm vững từng nhóm rác, ý nghĩa của các mã màu thùng chứa và quy trình xử lý an toàn, chuẩn xác.

Tại Sao Phải Phân Loại Rác Thải Y Tế Một Cách Nghiêm Ngặt?

Việc đặt ra các quy định khắt khe cho việc phân loại chất thải y tế không phải là ngẫu nhiên. Đằng sau mỗi quy tắc là những lý do quan trọng liên quan trực tiếp đến sự an toàn của con người và hệ sinh thái.

Đầu tiên và quan trọng nhất là để ngăn chặn nguy cơ lây nhiễm chéo trong cộng đồng. Rác thải y tế, đặc biệt là nhóm lây nhiễm, chứa vô số các tác nhân gây bệnh như virus, vi khuẩn, ký sinh trùng. Nếu không được phân loại và xử lý riêng biệt, các mầm bệnh này có thể phát tán ra môi trường không khí, đất, nước và lây lan cho cộng đồng, tiềm ẩn nguy cơ bùng phát các dịch bệnh nguy hiểm.

Thứ hai, đây là hành động bảo vệ an toàn trực tiếp cho những người tiếp xúc gần. Nhân viên y tế là những người đầu tiên đối mặt với rủi ro từ các vật sắc nhọn như kim tiêm. Tiếp đó, các nhân viên vệ sinh, thu gom và xử lý rác thải cũng có thể bị phơi nhiễm với các tác nhân gây bệnh hoặc bị tổn thương vật lý nếu rác thải nguy hại không được đặt trong các vật chứa an toàn, đúng quy định.

Thứ ba, việc phân loại đúng giúp giảm thiểu ảnh hưởng của rác thải y tế đến môi trường. Khác với rác thải hữu cơ có thể phân hủy hay rác thải vô cơ có thể được tái chế, chất thải y tế nguy hại chứa các loại hóa chất độc hại, kim loại nặng, hoặc dược phẩm tồn dư. Nếu bị chôn lấp không đúng cách, chúng có thể ngấm vào đất, làm ô nhiễm nguồn nước ngầm và phá vỡ cân bằng sinh thái.

Cuối cùng, việc tuân thủ quy định giúp tối ưu hóa chi phí xử lý. Chi phí để xử lý một kilogam rác thải y tế lây nhiễm hoặc nguy hại cao hơn rất nhiều so với rác thải thông thường. Phân loại đúng giúp tách riêng dòng rác thải sinh hoạt có thể xử lý theo cách thông thường, từ đó giảm gánh nặng tài chính cho các cơ sở y tế.

Nhận Diện Các Nhóm Rác Thải Y Tế Theo Quy Định

Theo Thông tư 20/2021/TT-BYT, chất thải y tế được chia thành các nhóm chính, mỗi nhóm được quy định một mã màu riêng cho túi và thùng chứa để đảm bảo việc nhận diện và phân loại được chính xác ngay tại nguồn phát sinh.

Nhóm 1: Chất thải lây nhiễm – Mã màu VÀNG

Đây là nhóm có nguy cơ lây truyền bệnh cao nhất, đòi hỏi sự quản lý nghiêm ngặt nhất. Các vật chứa (túi, thùng) cho nhóm này phải có màu vàng và mang biểu tượng nguy cơ sinh học (Biohazard).

Nhóm chất thải lây nhiễm bao gồm các loại cụ thể sau.

• Vật sắc nhọn lây nhiễm: Kim tiêm, bơm tiêm, lưỡi dao mổ, các vật sắc nhọn đã qua sử dụng và dính máu hoặc dịch cơ thể.
• Chất thải lây nhiễm không sắc nhọn: Bông, băng, gạc, găng tay dính máu hoặc dịch cơ thể.
• Chất thải có nguy cơ lây nhiễm cao: Các mẫu bệnh phẩm, dụng cụ đựng mẫu bệnh phẩm, chất thải từ các phòng xét nghiệm vi sinh.
• Chất thải từ bệnh nhân cách ly: Toàn bộ chất thải phát sinh từ các buồng bệnh cách ly, đặc biệt là của bệnh nhân mắc các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm.

Nhóm 2: Chất thải nguy hại không lây nhiễm – Mã màu ĐEN

Nhóm này bao gồm các chất thải chứa các thành phần hóa học hoặc vật lý độc hại, có khả năng gây hại cho sức khỏe và môi trường nhưng không có nguy cơ lây nhiễm sinh học. Túi và thùng chứa cho nhóm này phải có màu đen.

Đây là các loại chất thải nguy hại không lây nhiễm phổ biến cần được nhận diện.

• Hóa chất thải bỏ: Bao gồm dung môi, các hóa chất dùng trong xét nghiệm, hóa chất từ việc khử khuẩn, tiệt trùng.
• Dược phẩm thải bỏ: Các loại thuốc hết hạn, bị trả lại, không đảm bảo chất lượng, hoặc thuốc gây độc tế bào.
• Thiết bị y tế có chứa kim loại nặng: Pin, ắc quy từ các thiết bị y tế, nhiệt kế thủy ngân bị vỡ, các thiết bị có chứa cadimi (Cd), chì (Pb)…
• Vỏ các chai, lọ đựng hóa chất, dược phẩm nguy hại.

Nhóm 3: Chất thải rắn thông thường – Mã màu XANH và TRẮNG/XÁM

Đây là nhóm chất thải không có yếu tố lây nhiễm hay nguy hại, về cơ bản tương tự như rác thải sinh hoạt và được chia thành hai loại nhỏ hơn.

Nhóm này được phân loại chi tiết như sau để tối ưu hóa việc xử lý.

• Thùng XANH – Chất thải có thể tái chế: Bao gồm các loại chất thải có thể được thu hồi và tái chế để tạo ra sản phẩm mới, giúp tiết kiệm tài nguyên. Ví dụ như chai nhựa, lọ thủy tinh, giấy, bìa carton, vỏ lon kim loại… phát sinh từ các khu vực văn phòng, hành chính, ngoại trú và không bị dính các yếu tố lây nhiễm. Dòng rác này tương tự như rác thải nhựa và giấy trong sinh hoạt.
• Thùng TRẮNG hoặc XÁM – Chất thải không tái chế: Bao gồm các loại rác sinh hoạt thông thường không có khả năng tái chế, phát sinh từ các khu vực văn phòng, nhà ăn, hoặc rác từ việc quét dọn khuôn viên bệnh viện. Chúng tương tự như các loại rác không tái chế tại gia đình và sẽ được xử lý như rác thải sinh hoạt.

Nhóm 4: Chất thải lỏng y tế

Nhóm này bao gồm các chất thải ở dạng lỏng phát sinh từ hoạt động y tế. Hầu hết các loại chất thải lỏng không chứa tác nhân gây bệnh hoặc các chất hóa học nguy hại ở nồng độ cao sẽ được xử lý thông qua hệ thống xử lý nước thải tập trung của cơ sở y tế trước khi thải ra môi trường.

Hướng Dẫn Phân Loại và Thu Gom Tại Nguồn

Việc phân loại chỉ hiệu quả khi được thực hiện một cách nhất quán và đúng quy trình ngay tại nơi rác phát sinh.

Quy tắc màu sắc cho thùng và túi đựng rác

Mỗi nhóm chất thải phải được bỏ vào đúng túi và thùng có màu sắc tương ứng: màu VÀNG cho chất thải lây nhiễm, màu ĐEN cho chất thải nguy hại, màu XANH cho rác tái chế, và màu TRẮNG/XÁM cho rác sinh hoạt thông thường. Các túi đựng phải có độ dày và độ bền đảm bảo, không bị bục, rách trong quá trình thu gom.

Quy tắc về biểu tượng và nhãn mác trên thùng chứa

Bên ngoài các thùng chứa rác thải nguy hại và lây nhiễm bắt buộc phải có dán nhãn và biểu tượng cảnh báo tương ứng. Ví dụ, thùng đựng rác lây nhiễm phải có biểu tượng nguy cơ sinh học (Biohazard), thùng đựng chất thải nguy hại hóa học phải có các biểu tượng cảnh báo về chất độc, chất ăn mòn…

Quy định riêng đối với vật sắc nhọn

Đây là quy định an toàn quan trọng nhất. Tất cả các vật sắc nhọn lây nhiễm như kim tiêm phải được bỏ ngay vào một hộp chuyên dụng, kháng thủng, có màu vàng, thành hộp cứng không thể bị xuyên qua. Hộp này phải có nắp đậy chắc chắn và chỉ được chứa đầy 3/4 dung tích.

Trách Nhiệm Phân Loại Rác Thải Y Tế Thuộc Về Ai?

Thành công của chương trình quản lý chất thải y tế phụ thuộc vào sự chung tay và ý thức trách nhiệm của tất cả mọi người trong cơ sở y tế.

• Đối với nhân viên y tế (Bác sĩ, điều dưỡng, kỹ thuật viên): Đây là lực lượng nòng cốt, chịu trách nhiệm phân loại chính xác từng loại rác thải ngay tại nơi và thời điểm chúng phát sinh, từ một mũi kim tiêm sau khi sử dụng đến một miếng gạc dính máu.
• Đối với bệnh nhân và người nhà: Có trách nhiệm tuân thủ nghiêm ngặt các hướng dẫn và biển báo phân loại rác được đặt trong khuôn viên. Tuyệt đối không vứt rác sinh hoạt vào các thùng rác y tế chuyên dụng và ngược lại.
• Đối với cơ sở y tế (Ban lãnh đạo, Khoa kiểm soát nhiễm khuẩn): Chịu trách nhiệm cuối cùng trong việc cung cấp đầy đủ các phương tiện phân loại (thùng, túi, hộp kháng thủng…), tổ chức các buổi đào tạo định kỳ cho nhân viên, và giám sát việc tuân thủ quy trình.

Quy Trình Xử Lý Rác Thải Y Tế Sau Khi Thu Gom

Hành trình của rác thải y tế không kết thúc khi chúng được thu gom khỏi các khoa phòng. Chúng sẽ tiếp tục một quy trình xử lý đặc biệt và được kiểm soát chặt chẽ.

Vận chuyển

Rác thải y tế nguy hại sau khi thu gom sẽ được vận chuyển bằng các loại xe chuyên dụng, kín, có biểu tượng cảnh báo rõ ràng. Tuyến đường và thời gian vận chuyển được thiết kế để hạn chế tối đa việc ảnh hưởng đến các hoạt động khác và môi trường xung quanh.

Các phương pháp xử lý chính được cấp phép

Tùy thuộc vào loại chất thải, chúng sẽ được xử lý bằng các công nghệ khác nhau để đảm bảo tiêu diệt hoàn toàn mầm bệnh và loại bỏ các yếu tố độc hại.

• Phương pháp thiêu đốt: Thường được áp dụng cho chất thải lây nhiễm và một phần chất thải nguy hại. Rác được đốt trong các lò đốt hai cấp ở nhiệt độ rất cao (1000-1200°C) có hệ thống xử lý khí thải nghiêm ngặt để tiêu hủy hoàn toàn mầm bệnh và các hợp chất độc hại.
• Phương pháp hấp ướt (Autoclaving): Đây là phương pháp phổ biến để xử lý chất thải lây nhiễm. Rác được đưa vào nồi hấp, nơi hơi nước bão hòa ở áp suất và nhiệt độ cao (khoảng 121°C) sẽ khử khuẩn hoàn toàn. Sau khi qua xử lý, rác này sẽ trở nên an toàn và có thể được xử lý như rác thông thường.
• Phương pháp vi sóng: Một công nghệ mới hơn, sử dụng năng lượng vi sóng để làm nóng và khử khuẩn chất thải.
• Chôn lấp an toàn: Phương pháp này chỉ áp dụng cho một số loại rác thải nguy hại đã qua xử lý sơ bộ và phải được thực hiện tại các bãi chôn lấp được thiết kế đặc biệt với nhiều lớp lót chống thấm và hệ thống giám sát môi trường nghiêm ngặt.

Tuân thủ nghiêm ngặt quy trình phân loại rác thải y tế không chỉ là một nghĩa vụ pháp lý mà còn là một hành động đạo đức, thể hiện trách nhiệm đối với sự an toàn của chính bản thân, đồng nghiệp, bệnh nhân và toàn xã hội. Một hệ thống phân loại đúng đắn tại nguồn là nền tảng cho một quy trình xử lý an toàn và hiệu quả, góp phần ngăn ngừa dịch bệnh, bảo vệ môi trường và xây dựng một hệ thống y tế bền vững, an toàn hơn.